چاپ باتیک یا کلاقهای
چاپ باتیک یا کلاقهای را به نوعی میتوان نقشگذاردن بر روی انواع پارچه به خصوص ابریشم معنی کرد. کلمه باتیک از لغت Ambatik مشتق شده است که معنی آن یک پارچه با نقاط کوچک است. باتیک کلمهای جاوه ایست و جاوه یکی از جزایر کشور اندونزی میباشد. این لغت با معنای خاص خود در جزایر جنوب شرقی آسیا و ژاپن هم رواج دارد و این هنر از ابتدا از این مناطق نشأت گرفته است اما بر طبق اسناد موجود اصالت این هنر به چین میرسد.
پارچههای ابتدایی که از غارها و یا قبور فراعنه پیدا شده است و همچنین رواج هنر چاپ باتیک در میان بومیان جاوه و سوماترا، موید این ادعاست که هنر چاپ پارچه قبل از رنگرزی به وجود آمده و انسان آن دوره میتوانسته با وسایل ساده و با استفاده از رنگهای طبیعی، گل یا عصاره بعضی از درختان پارچه را با نقش و نگار دلخواه بیارایند. پس از شناخته شدن رنگهای طبیعی، هنرمندان این دوره دریافته بودند که با گره زدن و دوختن، چین دادن و یا لایه و تا کردن نقاط معینی از پارچه میتوان از نفوذ رنگ به داخل آن نقاط مخصوص و مورد نظر جلوگیری نمایند و در نتیجه یک طرح بسیار ساده و ابتدایی روی پارچه ایجاد میگردد.
در قرن 6 و 7 میلادی بازرگانان و کاروانهایی که راه جاده ابریشم را میپیمودند این متاع را به عنوان سوغات و یا برای فروش به همراه خود میآوردند.
بیشتر نقشمایهها در باتیک دارای معنای نمادین هستند و از طرحهای سنتی کهن گرفته شدهاند. متداولترین طرحهای باتیک متشکل از خطوط متقارن در هم بافته و نقشهای ساده گیاهی هستند. با وجود این، تقریباً میتوان از هر نقش و طرحی برای چاپ یا نقاشی باتیک استفاده نمود.
در ایران نیز این هنر با نامهای باسمه و قدک آغاز به کارکرد که البته آن را به نام چاپ کلاقهای (کلاغهای) نیز میشناسند. این نام به این دلیل بر روی این هنر گذاشته شد که روش کار در ابتدا در ایران به صورت تکرنگ و تیره بود و روی نوعی روسری ابریشمی به ابعاد cm2 160×150 و یا cm2 170×160 انجام میشد که به نام کلاقه معروف بود و در ضمن طرحهایی که به وجود میآمد شباهت بسیار به پرهای کلاغ داشت.
در این روش ابتدا پارچه را در چند قسمت گره میزدند و سپس با رنگ سیاه یا یک رنگ تیره، رنگ میکردند. پس از باز کردن پارچه نقوشی مانند پرهای کلاغ ایجاد میشد رنگهای مصرفی در این نوع تولیدات رنگهای راکتیو است که بسیار مناسب میباشد.
بعدها توسط بومیان بدوی ساکن در اندونزی مادهای بهوجود آمد که این هنر را به دنیای نوینی برد. آنها از حلکردن برگ درخت موز در محلول سود سوزآور ماده چسبناکی بهدست آوردند که وقتی با خاک رس مخلوط میشد، به عنوان ماده مقاوم با قلم روی پارچه استفاده میگردید.
در این هنر گاهی نقشها، توسط واکس مخصوص بهصورت منفی ایجاد میشوند و زمینه رنگ شده جهت طرح بعدی آماده میشود و گاهی این طرحها مستقیماً روی پارچه پیاده میشوند و بهاصطلاح از روشهای باندا استفاده میشود.
در چاپ منفی طرح، ابتدا با وسیله مخصوص، واکسی بر روی پارچه بهصورت طرح موردنظر گذاشته میشود و سپس پارچه را در حمام رنگ فرو میکنند. قسمتهای آغشته به واکس، رنگ را به خود جذب نمیکند و طرح موردنظر را ایجاد مینماید.
تاریخچه چاپ باتیک:
از 2100 سال پیش از میلاد مسیح، انسان غارنشین آثاری از خود برجا گذارده است. این آثار گویای آن است که انسان از ابزار مختلف، جهت چاپ بر روی پارچه آگاهی داشته است. مصریان با نقوشی که بر دیوار غارها بر جا نهادهاند، سکاها با آثار باقی مانده پارچه در قبورشان و قالبهای سنگی متعدد پیدا شده از آنها هر یک به نوعی سخن از قدمت این هنر دارند.
در ابتدایی ترین شکل چاپ، این چینیها بودند که به روایتی آغازگر این هنر و مبدع آن بودند و سپس در جاوه اندونزی با رنگهای طبیعی موجود، این هنر به اوج رونق خود رسید. در کره جنوبی کشف پارچههای مدفون شده به همراه مردگان و شواهد موجود در آریزونا و مکزیک، گویای اینست که آنها نیز با اندکی تاخیر با نقش انداختن بر روی پارچه آشنا شده بودهاند.
در قرن هفدهم کشورهای هلند و فرانسه روش چاپ را از هند و چین اقتباس کرده و دنبال کردند. در سال 1678 میلادی اولین کارگاه چاپ باتیک در آمستردام شروع به کارکرد و سپس به تدریج کشور سوییس نیز به جمع آنها پیوست. در این دوره باتیککاران با ابداع ظرف مسی با یک لوله یا لولههای متعدد، واکس را بهصورت خطوط متنوع بر روی پارچه ریخته و اسلوب کار خود را کاملتر کردند. در آن زمان نقش تکرنگ بود. از سده هجدهم در کشور آلمان باتیک آغاز شد و کمکم طرحهای چند رنگ متداول گردید.
کشورهایی مثل تایلند، اندونزی، سریلانکا، هند و مالزی از پیشکسوتان این هنر به شمار میروند. کمکم این هنر به مرزهای ایران نیز نفوذ کرده و به شکلی کاملاً ساده به کار گرفته شد. شهرهایی از قبیل تبریز، اسکو، دیزج، کهنمو، اسکندان، باویل و کهندان در این کارگوی سبقت از دیگر شهرها گرفتند. از دوره صفویه یعنی حدود چهارصد سال پیش آثاری از چاپ پارچه در ایران یافته شده است. این آثار با نقوش داستانهای شاهنامه فردوسی و خمسه نظامی آراسته شده بود. در دوره مشروطه این هنر در ایران رونق یافته و هنوز نیز در شهرهای مختلف به ویژه در شهرهایی که نام برده شد، هنرمندان قدیمی مشغول بهکار هستند.
با وجود اینکه زادگاه این هنر خاور دور است، اما گسترش آن در حدی بود که امروزه در کشورهایی مثل آلمان و فرانسه نیز این هنر به اوج شکوفایی خود رسیده است. بهطوری که به راحتی میتوان در فروشگاهها، انواع طیفهای رنگ، انواع پارچههای ابریشمی با تونالیتههای مختلف رنگی و انواع وسایل این کار را تهیه کرد و این هنر، هنری کاملاً شناخته شده است. متداول ترین طرحهای باتیک متشکل از خطوط متقارن در هم بافته و نقشهای ساده گیاهی هستند.
